نکات عملی در مصرف شیر خشک؛ بخش دوم: روش تهیه، استفاده و نگهداری از شیر خشک

مقدمه

در سال‌های اخیر در مورد نقاط ضعف و نقص‌های شیر خشک نسبت به شیر مادر صحبتهای زیاد شنیده‌اید. امروز من هم در شروع این مقاله به گوشه‌ای از این صحبت‌ها می‌پردازم و دوست دارم با یک مثال ساده جان کلام را بیان کنم. تصور کنید که بر روی میز دو نوع غذا وجود دارد که در اولی ظرف قورمه سبزی تازه که یک مادر عاشق با دقت و با مواد سالم پخته است و دومی ‌یک قوطی کنسرو قرمه سبزی که در کارخانه بی‌روح، چند ماه پیش تهیه شده است؛ حالا بگویید که کدامیک بهتر است؟!

عشق چیزی نیست که در قوطی شیر پیدا شود ولی حتماً در شیر یک مادر پیدا می‌شود و آن عشق، چیزی نیست جز انرژی مثبت و فرکانس‌های مثبت و احیاگری که در بدن نوزاد باعث برقص درآوردن سلول‌های او می‌شود. در صورتی که تحت شرایط خاصی شیر مادر و یا انسان برای نوزاد در دسترس نباشد به ناچار باید از شیرخشک و یا فرمولا برای نوزاد استفاده شود.

 

روش تهیه، استفاده و نگهداری از شیر خشک

با وجودی که شیرخشک معمولاً برای استفاده در شیرخواران و نوزادان توصیه نمی‌شود ولی گاه در مواردی نیاز به استفاده از آن وجود دارد. لذا در صورت ضرورت برای استفاده از شیرخشک باید به اطلاعات زیر درمورد شیرخشک حتماً آگاهی کامل داشته باشید:

قبل از خرید و استفاده از شیر خشک باید قوطی آن را با دقت نگاه کنید که سالم باشد و زنگ زدگی نداشته و یا درب آن باز نشده و یا نشتی نداشته و همچنین قوطی باد نکرده باشد. سعی کنید همیشه قبل از استفاده شیر خشک روش تهیه شیر را بر روی قوطی مربوطه مطالعه نموده و تاریخ انقضای آن را نگاه کنید.

 

قبل از استفاده از قوطی و باز کردن آن بهتر است کاملا آن را استریل کرده (با استفاده از الکل و پنبه) و یا آن را بشویید و خشک نمایید.

قبل از تهیه شیر دست‌ها باید کاملاً شسته و خشک شده باشد و محل تهیه شیر خشک نیز تمیز شده باشد. شیشه و سرشیشه باید قبلاً شسته شده و کاملاً خشک شده باشد و یا ضدعفونی شده باشد.

 

روش تهیه شیر خشک

بهتر است دستورالعمل تهیه شیر را از روی قوطی بخوانید چرا که هر قوطی ممکن است ‌اندازه پیمانه متفاوتی داشته باشد. قاشق شیر خشک را پر از پودر نکنید بلکه به صورت سر صاف استفاده شود. به صورت معمول و در اغلب قوطی‌های شیر خشک، یک پیمانه سر صاف از پودر شیر را باید با ۳۰ میلی‌لیتر آب مخلوط نموده و برای تهیه ۶۰ میلی لیتر شیر، ۲ پیمانه سر صاف از پودر باید استفاده شود. ولی در بعضی از قوطی‌های شیر، پیمانه‌ها بزرگتر بوده و یک پیمانه شیر را باید با ۶۰ میلی لیتر آب مخلوط نمود.

 

اول آب تمیز از لوله آب شهری و یا آب تصفیه شده‌ را به مدت ۲ تا ۵ دقیقه بجوشانید (معمولا آب معدنی توصیه نمی‌شود) و سپس اجازه دهید که قبل از مخلوط کردن پودر، آب جوش را در هوای اتاق نیم ساعت قرار داده شود تا ولرم شده و به حرارت ۴۰ درجه و یا کمتر از آن برسد.

مرکز پیشگیری و کنترل بیماری‌ها (CDC) آمریکا پیشنهاد می‌کند که برای کاهش احتمال عفونت از طریق شیر خشک، شیر خشک می‌تواند با آب ۷۰ درجه مخلوط شود.

ولی در نوزادان کمتر از سه ماه، پودر شیر را باید با آب ۷۰ درجه مخلوط کرد. و پس از مخلوط کردن پودر با آب ۷۰ درجه، آنگاه شیر آماده شده را در هوای اتاق و یا در ظرف آب سرد قرار داده تا دمای شیر به دمای اتاق برسد و آنگاه دمای شیر را روی دست خود تست کنید. البته شما می‌توانید شیر خشک را با آب ۷۰ درجه برای تمام نوزادان استفاده نمایید و بعد از آن اجازه دهید تا سرد شود. فقط توجه داشته باشید در صورت استفاده از آب ۷۰ درجه، از بطری‌های پلاستیکی و بخصوص آن بطری‌هایی که حاوی BPA می‌باشند، استفاده نکنید؛ چرا که احتمال نشت مواد مضر از بطری به داخل شیر وجود دارد.

برای تهیه شیر خشک، اول مقدار مورد نظر آب را داخل بطری ریخته و بعد از آن پودر شیر را به آب داخل بطری اضافه نمایید.

یک پیمانه سر صاف ازشیر خشک را با حجم مناسبی آب یعنی حدود ۳۰ یا ۶۰ میلی لیتر (بر اساس نوع پیمانه قوطی) مخلوط می‌کنیم. البته بر اساس وزن نوزاد و براساس سن نوزاد میزان شیر به میلی لیتر باید محاسبه شود و به همان مقدار پیمانه شیر خشک استفاده می‌کنیم. همچنین از جداول روی قوطی شیر خشک می‌توان استفاده کرد، ولی معمولاً میزان اعدادی که بر روی آنها نوشته شده است بیشتر از میزان نیاز نوزاد در آن سن مربوطه است. لذا بهتر است مقدار مناسب و مورد نیاز شیر لازم برای نوزاد را با پزشک خود تایید کنید.

پس از مخلوط کردن پودر با آب به مدت ۱۰ تا ۱۵ ثانیه شیشه را تکان داده (ولی توصیه می‌شود که بهتر است اول پودر و آب را در یک ظرف شیشه‌ای یا فلزی کاملا مخلوط نمایید و تکان دهید، و بعد آن را داخل بطری نوزاد ریخته و دیگر در داخل بطری، شیر را تکان ندهید که سالمتر بماند) و قبل از شروع تغذیه، مقداری شیر را به روی پوست ساعد دست خود بریزید و دمای آن را تست کنید که داغ نباشد.

 

در زمان دادن شیر به نوزاد لازم نیست که شیر حتما گرم باشد که به نوزاد بدهیم، ولی شیر سرد هم نباید استفاده کرد،  یعنی در حد دمای اتاق، کافی است. در صورت اینکه شیر در یخچال بوده بلافاصله از خروج از یخچال نباید به نوزاد داد و باید اجازه داد تا دمای شیر به دمای اتاق برسد یا آن را زیر شیر آب گرم برای ۲ الی ۳ دقیقه قرار دهید تا کمی گرم شود ولی هرگز با ماکروویو آن را گرم نکنید.

استفاده از آب اضافی در زمان مخلوط کردن پودر شیر خشک با آب، (که برخی والدین به اشتباه در روزهای گرم انجام می‌دهند) باعث کم وزن گیری نوزاد شده و در رشد جسمی و مغزی نوزاد اثر سوء دارد. همچنین باعث گرسنگی‌های زودرس در نوزاد می‌شود.

از طرف دیگر، اضافه کردن پودر شیر، بیشتر از میزان استاندارد لازم (که متاسفانه بعضی از والدین به اشتباه برای افزایش وزن بیشتر نوزاد استفاده می‌کنند) عوارضی دارد که باعث افزایش غلظت پروتئین و املاح در خون نوزاد شده و باعث کم آبی نوزاد و صدمه به کلیه‌های او می‌شود.

توصیه می‌شود تا سن ۶ تا ۹ ماهگی جهت تهیه شیر خشک از آب جوشیده و ولرم شده استفاده شود.

در صورتی که نوع شیرخشک نوزاد تعویض شده است، حتماً باید توجه کنید که پیمانه آن آیا به‌اندازه شیر قبلی است یا بزرگتر از آن.

قوطی شیر خشک را که درب آن باز نشده، در اتاق خشک و سرد نگه داری کنید و نه در انبار یا مناطق مرطوب و یا گرم. پس از باز شدن درب قوطی شیرخشک هم باید آن را در اتاق سرد و خشک نگهداری کرد و نه در یخچال. قوطی شیر که درب آن باز شده است باید طی حداکثر یک ماه مصرف شود و گرنه باید دور ریخته شود.

بعد از مخلوط کردن آب و پودر شیر در داخل بطری، اگر تغذیه را شروع نمود‌ه‌اید، پس باید طی یک ساعت مصرف و تغذیه تمام شود و اگر بعد از تغذیه، باقیمانده شیر، بیشتر از یک ساعت در هوای اتاق بماند باید دور ریخته شود. در صورتی که تغذیه هنوز شروع نشده است حداکثر طی ۲ ساعت در دمای هوای اتاق، باید تغذیه را تمام نمایید.

به طور کلی اگر شیر اضافه بعد از تغذیه در ته شیشه شیر باقی مانده است، حتما باید دور ریخته شود و نباید از آن برای تغذیه بعدی در یخچال نگهداری کرد. در صورتی که آب و پودر شیر مخلوط شده‌اند ولی فعلاً قرار نیست به نوزاد داده شود، پس باید حداکثر طی یک یا دو ساعت از زمان تهیه شیر، آن را داخل یخچال (دمای ۵ درجه سانتیگراد) قرار داد و تا مدت ۲۴ ساعت می‌توان آن را در یخچال نگهداری نمود. و آن شیر را قبل از استفاده باید حداقل نیم ساعت تا یک ساعت در هوای اتاق قرارداد تا دمای آن به دمای مناسب قبل از تغذیه برسد. در صورت عجله برای تغذیه می‌توان شیشه را در داخل آب گرم قرار داد تا سریعتر گرم شود و قبل از هر تغذیه دمای شیر را با پوست دست خود در ناحیه ساعد تست کنید. از گرم کردن شیر آماده شده و یا آب، با مایکروویو اجتناب نمایید. وقتی که قرار است از منزل خارج شوید می‌توانید فلاکس آب جوشیده ولرم در حدود ۴۰ درجه و یا کمتر را با خود داشته باشید که بتوانید در زمان مناسب و سریع تغذیه را شروع کنید.

پودر شیر خشک استریل نیست و نمی‌توان آن را استریل یا پاستوریزه کرد ولی حداقل آلودگی ممکن را دارد. برای نوزادان کمتر از ۳ ماهه، استفاده از آب داغ ۷۰ درجه یا بالاتر در زمان مخلوط کردن با پودر شیر توصیه می‌شود، که برای بی اثر کردن میکروب‌ها احتمالی، مفید است. برای کاهش دمای آن قبل از تغذیه، شیشه شیر را در ظرف آب سرد قرار دهید .

البته انواع شیر خشک‌های مایع و آماده مصرف موجود در بازار، می‌توانند استریل باشند. ولی معمولاً استفاده از آنها توصیه نمی‌شود.

پس در حالت معمول از آب با دمای ۴۰ درجه و یا کمتر برای مخلوط کردن با پودر شیر استفاده می‌شود.

 

استریل کردن شیشه شیر و سرشیشه

بعد از هر بار تغذیه شیشه شیر و سرشیشه باید با اب و مایع ظرف شویی یا صابون شسته شود و کاملاً خشک گردد و قبل از تغذیه بعدی برای چند ساعت در هوای اتاق باقی بماند تا کاملا رطوبت آن از بین برود. برای شستشوی شیشه باید تمام اجزای آن کاملا از هم باز شده و جدا شود و در تشتی کوچک تمیزی که فقط مخصوص شستشوی شیشه نوزاد است قرار گیرد. اجزاء شیشه را داخل تشت تمیز که پر از آب و صابون و یا آب و مایع ظرفشویی می‌باشد قرار داده و با استفاده از برس مخصوصی که فقط مخصوص شستشوی شیشه شیر نوزاد است تمیز کنید.

 

سعی کنید که آب و کف را از داخل نوک سر شیشه با فشار خارج نموده و اجازه دهیم ظروف در داخل مایع حداقل به مدت ۱۰ دقیقه بماند. و پس از آن آب کشی نموده و با دستمال کاغذی و یا حوله تمیز که از قبل شسته و در آفتاب خشک شده است، شیشه را خشک کنید. توجه داشته باشید که شستن شیشه در داخل سینک دستشویی آشپزخانه و یا خشک کردن شیشه‌ها با حوله آشپزخانه ممنوع است.

روش دوم برای شستشوی شیشه استفاده از ماشین ظرفشویی است که پس از بازکردن اجزاء شیشه آنها را در طبقات بالاتر ماشین ظرفشویی قرار داده و پس از اتمام شستشو، از سیکل خشک کن ماشین با حرارت بالا استفاده کنید.

 

ضدعفونی و استریل نمودن شیشه شیر

باید پس از شستشو بطری، با یکی از دو روش بالا که توضیح داده شد، شیشه شیر را به یکی از روش‌های زیر استریل نمود:

• جوشاندن شیشه و اجزای آن در آب جوش به مدت ۵ الی ۱۰ دقیقه، و سپس خشک کردن آن.

 

• استفاده از بخار آب جوش با استفاده از دستگاه بخار ساز برقی استریل کننده.
• استفاده از دستگاه با اشعه UV.
• استفاده از مایکروویو: به این صورت که، اول داخل بطری آب ریخته و بقیه اجزاء بطری را در داخل ظرف شیشه ای که پر از آب است قرار می‌دهیم و به مدت یک و نیم دقیقه داخل مایکروویو (با استفاده از حالت high دستگاه) قرار می‌دهیم.
• توسط روش شیمیایی با استفاده از محلول سفید کننده بدون بو (البته در صورتی که نمی‌توان از بخار یا آب جوش یا ماشین ظرفشویی استفاده نمود).

 

برای ضد عفونی کردن با محلول سفید کننده؛ حدود ۱۰ میلی لیتر از مایع سفید کننده را داخل ۳.۷ لیتر آب (یعنی یک گالون آب) مخلوط کرده و شیشه شیر و سر شیشه را به مدت دو دقیقه در آن قرار گیرد. سپس آنها را خارج کرده و بدون نیاز به آبکشی بعدی، روی یک دستمال تمیز قرار داده و اجازه دهید که در هوای اتاق خشک شود و این کار بی خطر وامن است.

• استفاده از ماشین ظرفشویی با کمک حالت استریل آن یعنی استفاده از حالت sanitize با گواهی ۱۸۴  NSF/ ANSI standard.

در مناطق و شرایطی که امکانات فوق وجود ندارد می‌توان با جوشاندن بطری و سر شیشه و خشک کردن کامل آن و قرار دادن در معرض آفتاب تقریباً تمام آلودگی‌های بطری و سر شیشه را از بین برد و آن را استریل نمود.

 

استریل کردن بطری و سر شیشه حداقل هر دو روز یک بار توصیه می‌گردد.

 

ویژگی‌های بطری و سرشیشه

ویژگی‌های سرشیشه برای نوزاد و شیرخوار

جنس سر شیشه

سر شیشه می‌تواند از نوع لاتکس باشد که نرم تر است و طول عمر کمتری دارد و دوام کمتر داشت و شاید گاه بعضی از نوزادان به جنس آن حساسیت داشته باشند.

سرشیشه نوع سیلیکون محکم و بادوام‌تر است.

 

سایز نوک سر شیشه

اشکال و‌اندازه و سرعت جریان شیر از نوک شیشه باید با شیوه مکیدن نوزاد شما مطابقت داشته باشد، بنابراین امتحان کردن آن بسیار مهم است. ‌اندازه سوراخ سر شیشه تعیین می‌کند که شیر چگونه با سرعت یا به آرامی‌جریان می‌یابد. اگر‌اندازه سوراخ اشتباه باشد، ممکن است کودک شما خیلی سریع، یا خیلی آهسته تغذیه کند یا بیش از حد هوا را ببلعد.

 

در نوزادان باید سایز سر شیشه کوچکتر و منفذ خروجی شیر کوچکتر باشد. (سایز شماره ۱) تا جریان شیر در زمان تغذیه زیاد نباشد و باعث مشکل در تنفس نوزاد نشود. در حالیکه در شیرخواران با سن بالاتر منفذ خروجی باید کمی‌باز تر و بزرگتر باشد تاجریان شیر بیشتر بتواند نوزاد شیرخوار بزرگ را سیر کند.

 

سوراخ سر شیشه ایده‌آل نوزاد، اجازه می‌دهد تا چند قطره شیر به محض اینکه بطری را چپه کرده و تکان دهیم، چکه کند، سپس چکه باید متوقف شود. اگر فکر می‌کنید شیر برای نوزاد شما خیلی سریع جریان می‌یابد، یک نوک سر شیشه با سوراخ کوچکتر امتحان کنید. اگر فکر می‌کنید نوزاد شما از مکیدن زیاد مایوس می‌شود، یک نوک سر شیشه با سوراخ بزرگتر را امتحان کنید.

 

ویژگی‌های بطری شیردهی برای نوزادان و شیرخواران

جنس بطری، می‌تواند پلاستیکی، شیشه‌ای، سیلیکون و یا فولاد ضد زنگ باشد.

 

۱- بطری‌های پلاستیکی شیردهی

بطری‌های پلاستیکی، سبک تر و نشکن هستند؛ ولی زودتر باید تعویض شوند (حد اکثر ۲ تا ۳ ماه). البته از انواع قدیمیِ بطری‌های پلاستیکی که حاوی BPA (بیس فنول A) بوده‌اند باید اجتناب کرد، و مصرف آنها ممنوع می‌باشد. همچنین آکادمی اطفال آمریکا از سلامتی بطری‌های پلاستیکی مطمئن نمی‌باشد؛ به خصوص در زمانی که آنها داخل ماشین ظرف شویی و یا مایکروویو قرار می‌گیرند.

بسیاری از ظروف نگهداری غذا و مایعات، از جمله بطری‌های تغذیه نوزادان، از پلی کربنات ساخته شده‌اند یا دارای روکش حاوی ماده شیمیایی بیسفنول A (BPA)هستند. این ماده برای سخت شدن پلاستیک‌ها، جلوگیری از آلودگی مواد غذایی باکتری‌ها و جلوگیری از زنگ زدن قوطی‌ها استفاده می‌شود.

با این حال، نگرانی‌هایی در مورد اثرات مضر احتمالی BPA بر انسان، به ویژه در نوزادان و کودکان وجود دارد. مطالعات حیوانی تأثیرات بر عملکرد غدد درون ریز حیوانات را در ارتباط با قرار گرفتن در معرض BPA نشان داده است.

از بطری‌ها یا ظروف پلاستیکی شفاف نوزاد که حروف «PC» روی آنها حک شده است  یعنی از پلی کربنات ساخته شده‌اند، خودداری کنید؛ چرا که بسیاری از آنها حاوی BPA هستند.

از بطری‌های پلاستیکی دارای گواهی یا علامت شناسایی که نشان می‌دهد بدون BPA باشند استفاده کنید.

از بطری‌های ساخته شده از پلاستیک مات و غیر شفاف استفاده کنید. این بطری‌ها (ساخته شده از پلی اتیلن یا پلی پروپیلن بوده) و فاقد BPA هستند.

از آنجا که گرما ممکن است باعث آزاد شدن BPA از پلاستیک به داخل شیر شود، موارد زیر را در نظر بگیرید:

• بطری‌های پلی کربنات را نجوشانید و یا حرارت ندهید.
• بطری‌های پلی کربنات را در مایکروویو گرم نکنید.
• بطری‌های پلی کربنات را در ماشین ظرفشویی نشویید.

در درجه اول نوع «بطری شیشه‌ای»؛ و در درجه دوم «بطری پلاستیکی پلی اتیلن و پلی پروپیلن» از نظر سلامت برای کودک بهتر است.

گرچه بطری‌های پلاستیکی پلی اتیلنی و یا پلی پروپیلنی هم به درجاتی ممکن است در دمای بالا زمان استریل کردن و یا جوشاندن و یا ریختن آب ۷۰ درجه داخل آن باعث خروج مقدار زیادی میکروپلاستیک‌های داخل شیر خشک گردد.

البته اغلب از ظروف یکبار مصرف و یا ظرف‌های پلاستیکی نگهدارنده غذا و یا مایعات از همین مواد پلی اتیلن و یا پلی پروپیلن ساخته شده است ولی هنوز ثابت نشده است که آیا ورود این میکروپلاستیک‌ها به داخل مایعات و مواد خوراکی داخل این ظروف پلاستیکی برای بدن انسان خطر و ضرر دارند و یا نه،  ولی برای کاهش بروز پدیده ورود میکروپلاستیک‌ها به داخل شیر خشک، پس از هر بار شستشو و یا استریل کردن شیر با دمای بالا اجازه دهیم که بطری مجدد سرد شود و کاملاً خشک کردن و با آب سرد داخل آن را آبکشی نمایید.

همچنین باید مقدار آب جوشیده شده مورد نیاز نوزاد را پس از رسیدن دمای آب به ۷۰ درجه سانتی‌گراد، در داخل ظرفی فلزی یا شیشه ای جداگانه با پودر شیر خشک کاملا مخلوط کرد و تکان داده و پس از آن اجازه دهید تا دمای شیر تهیه شده کمتر از ۴۰ درجه برسد و آنگاه شیر آماده را به داخل بطری شیردهی ریخته بدون اینکه آن را تکان دهید؛ مستقیماً به کودک بدهید.

سعی نمایید که مخلوط کردن آب و پودر شیر خشک را در خارج از بطری شیر‌دهی بطور کامل انجام دهید و تا جای امکان از تکان دادن شیر آماده شده در داخل بطری شیر دهی اجتناب شود حتی در دمای اتاق.

 

۲- بطری‌های شیشه‌ای شیردهی

بطری‌های شیشه ای دوام بالا و طولانی دارند و بسیار سالم تر بوده و با حرارت هیچ ماده مضری وارد شیر نمی‌شود و نیز مواد مغذی شیر چسبندگی کمتری به دیواره‌های آن دارند. ولی سنگین تر بود و شکننده می‌باشند و گرانتر هستند. البته می‌توان از آسترهای سیلیکونی برای کاهش شکنندگی آن‌ها استفاده نمود.

 

۳- بطری‌های سیلیکونی شیردهی

بطری‌های سیلیکونی انعطاف پذیر و بدون BPA بوده و البته این نوع بطری‌ها کمیاب هستند. تغذیه کننده‌های سیلیکونی ایمن و راحت هستند. آنها برای دادن غذاهای جامد به کودک شما عالی هستند و در هنگام دندان درآوردن بعد از ۵ تا ۶ سالگی مفید می‌باشد.

 

 

‌اندازه بطری شیردهی برای نوزاد و شیرخوار

حجم بطری برای نوزادان وشیرخوار ۲ یا سه ماهه حدود ۳ تا ۴ اونس (یعنی ۹۰ تا ۱۲۰ میلی لیتر) است. بطری‌های کوچکتر (۴ اونس یا کمتر) وقتی کودک شما کوچک است، خوب است. اما با بزرگ شدن کودک، او را با بطری بزرگتر جایگزین کنید. انواع بطری‌های ۸ اونس (۲۵۰ میلی لیتر) هم موجود می‌باشد که برای شیرخواران بزرگتر استفاده می‌گردد. سعی کنید کلا از شیشه شیر با حجم‌های کم استفاده نکنید.

 

 

منابع استفاده شده در این مقاله:

• مرکز پیشگیری و کنترل از بیماری‌ها (CDC): تغذیه کودک با شیر خشک
• وبسایت سلامت کودکان: میزان و برنامه تغذیه نوزاد با شیر خشک
• وبسایت یونیسف: راهنمای شیشه شیر
• وبسایت سلامت کودکان: سوالات متداول در تغذیه با شیر خشک
• مرکز پیشگیری و کنترل از بیماری‌ها (CDC): روش تمیز کردن، ضد عفونی / استریل کردن و نگهداری وسایل تغذیه نوزاد