نکات عملی در مصرف شیر خشک؛ بخش سوم: تغذیه شیرخوار با شیر خشک
مقدمه
مسلما شیر مادر بهترین و سالم‌ترین منبع تغذیه نوزادان و شیرخواران می‌باشد. از طرفی شیر تازه گاو و یا حیوانات دیگر برای شیرخوار کمتر از یک سال انسان می‌تواند مضر و خطرناک باشد. به طور کلی این شیرها برای نوزادان انسان سازگار نمی‌باشد چراکه مقدار و نوع پروتئین کالری و چربی و الکترولیت‌های آن متناسب با سیر رشد نوزاد انسان نبوده و متناسب با رشد سریع نوزادان خود آن حیوانات می‌باشد. در شیر تازه حیوانات نوع پروتئین کازئین در آن بیشتر از پروتئین whey داخل شیر بوده و باعث هضم دشوارتر در معده نوزاد انسان می‌شود.
بنابراین بر روی شیر حیوانات باید پروسس و یا فرآیندهایی انجام شود تا قابل استفاده در نوزاد انسان باشد. لذا کارخانه‌های شیر خشک، سعی کرده‌اند که با اضافه کردن پروتئین وی (Whey) (که هضم آن آسانتر است)، به شیرخشک‌ها و یا ارتقا اسیدهای چرب ضروری و غیر اشباع و افزودن اسیدهای آمینه ضروری به شیرخشک و همچنین پروبیوتیک‌ها و یا پروبیوتیک‌ها و الیگوساکارید‌های انسانی ترکیب شیر خشک را به شیر مادر شبیه کنند؛ اما با این وجود تاکنون نتوانسته‌اند حتی نزدیک به ویژگی‌های ارزشمند شیر مادر بشوند.
در صورتی که شیر مادر نوزاد در دسترس نمی‌باشد بهترین شیر جایگزین بعدی شیر دایه سالم می‌باشد و در مرحله بعد شیر موجود در بانک شیر کشور. در صورتی که هیچ کدام از این موارد در دسترس نمی‌باشد و یا حجم آن کافی نیست لذا از شیر خشک می‌توان استفاده کرد.
ویژگی‌های تغذیه با شیر خشک به این صورت است که هضم و جذب آن ناکامل‌تر و کندتر و دشوارتر از شیر مادر بوده؛ ممکن است تحمل تغذیه با شیر خشک به راحتی شیر مادر نبوده و نوزاد دچار استفراغ و یا پنیرک کردن و ریفلاکس معده به مری شود. از طرف دیگر، ممکن است که نفخ و کولیک و دلدرد در نوزادان بیشتر خودنمایی کند. همچنین یبوست و دفع مدفوع سفت، و یا دیر به دیر دفع کردن مدفوع در نوزادان شیرخشک‌خوار بیشتر دیده می‌شود. علاوه بر این، نسبت به شیر مادر، احتمال آلودگی‌های تغذیه ای با شیر خشک بیشتر وجود دارد.
علاوه بر تمام موارد فوق؛ هیچ یک از این موارد ارزشمند شیر مادر که در زیر اشاره شده، در شیر خشک وجود ندارد:
- قدرت ایمنی بخشی شیر مادر از جمله آنتی بادی‌ها و سلول‌های زنده ایمنی‌ساز که در شیر مادر بوده، ولی در شیر خشک وجود ندارد؛
- و هر آن چه از چربی‌های بسیار مفید که سازنده و تکامل دهنده مغز و تمام سیستم عصبی و بینایی یک نوزاد و شیرخوار است و فقط در شیر مادر می‌باشد ولی در شیر خشک وجود ندارد.
ولی با تمام این صحبت‌ها، گاه مجبور هستیم از شیر خشک برای تغذیه نوزاد و شیرخوار استفاده کنیم.
نوزادان و شیر خواران ممکن است در هر وعده غذایی خود حجم متفاوتی از شیر را نیاز داشته باشند چرا که بر اساس تشنگی و گشنگی و یا بر اساس فاصله بین شیردهی‌ها و یا حجم شیری که در آخرین نوبت مصرف کرده‌اند میزان شیر متفاوتی را در نوبت بعد طلب کنند. معمولاً ما باید به انتخاب شیرخوارمان احترام بگذاریم زیرا این نوزاد است که بر اساس نیاز خود حجم و دفعات شیر را تعیین می‌کند. گرچه در روزهای اول تولد به علت شرایط جدید در نوزاد وخواب بیشتر و یا خواب آلوده بودن او و یا ضعیف بودن بعضی نوزادان نیاز به مراقبت بیشتر و کنترل تعداد و حجم شیر در او هستید. ولی در اغلب موارد پس از چند روز از تولد، نوزاد سکان تغذیه را به عهده می‌گیرد و او هست که تعیین کننده مقدار و دفعات شیر خوردن می‌باشد و در یک نوزاد سالم معمولاً او درست تشخیص می‌دهد.
در هر صورت حداقل‌ها و حداکثر‌هایی برای مقدار شیر و نیز دفعات شیردهی در زمان تغذیه وجود دارد و همچنین معیارهای بالینی دیگری هم وجود دارند که اگر به آنها آگاه باشیم می‌توانیم به صورت صحیح تر وضعیت مناسب و یا نامناسب بودن تغذیه نوزاد خود را رصد کرده و درست و غلط بودن آن را تشخیص دهیم.
دفعات شیردهی برای نوزاد و شیرخوار
دفعات شیردهی به طور کلی در نوزاد رسیده و سالم در روزهای اول تولد در دفعات شیردهی ممکن است از هر یک ساعت باشد و یا هر ۲ یا ۳ ساعت متغییر باشد و این تغییرات با مقدار شیر که در هر نوبت مصرف می‌کند و یا وضعیت خواب و و بیداری نوزاد ارتباط دارد. یعنی اگر آخرین بار یکساعت پیش تغذیه شده، پس شاید در این نوبت کمتر شیر طلب کند. همچنین مقدار شیری که در هر وعده مصرف می‌شود با فواصل بین هر شیردهی ارتباط دارد. دقت کنید که در روزهای اول نوزاد بیشتر از سه ساعت بدون تغذیه نباشد و در هفته‌های بعد از تولد، بیشتر از ۴ ساعت (به خصوص در نوزادان کم وزن) بدون تغذیه نباشد.
معمولا نوزادان هر ۲ یا ۳ ساعت بیدار شده و نیاز به شیر خوردن دارند.
مقدار شیر برای نوزاد و شیرخوار
مقدار شیر در روز اول تولد نوزاد می‌تواند حداقل ۶۰ تا ۸۰ میلی لیتر شیر را برای هر کیلوگرم از وزن بدنش در طی شبانه روز دریافت کند یعنی نوزاد سه کیلویی حداقل ۱۸۰ میلی لیتر شیر در روز اول در طی ۲۴ ساعت نیاز دارد. البته در صورت مصرف شیر آغوز بعلت کالری بیشتری که در آن موجود است؛ ممکن است این حداقل مقدار نیاز به شیر کمتر هم باشد. معمولاً فواصل شیردهی بین ۲ الی ۳ ساعت می‌تواند باشد ولی این عدد به صورت ثابت نباید در تمام نوزادان اجرا شود بلکه تمایل نوزاد به شیر خوردن و درخواست او هم مهم می‌باشد. اما در صورتی که بیش از ۳ تا ۴ ساعت از تغذیه قبلی گذشته و نوزاد هنوز خوابیده است (به خصوص در روزهای اول تولد) بهتر است که تغذیه را شروع کنیم.
میزان حجم شیر در طی روزهای بعد از تولد به تدریج افزایش پیدا می‌کند تا در حدود ۴ تا ۵ روزگی به حداکثر میزان خود یعنی ۱۵۰ تا ۱۸۰ میلی لیتر برای هر کیلو از وزن بدن نوزاد در طی شبانه روز می‌رسد و تا یک یا دو ماهگی می‌تواند بر اساس همین میزان شیر، تغذیه نوزاد را ادامه دهیم.
به طوری که نوزاد سه کیلوگرمی در زمان تولد حدود ۱۸۰ میلی لیتر شیر در طی شبانه روز حداقل نیاز دارد و در ۴ تا ۵ روزگی حدود ۴۵۰ میلی لیتر شیر در شبانه روز نیاز داشته و در یک ماهگی (اگر حدود ۴ کیلوگرم وزن دارد) حدود ۶۰۰ میلی لیتر شیر در شبانه روز نیاز دارد که (تقریبا حد اقل یا متوسط نیاز نوزاد است) و معمولاً با فواصل دو یا سه ساعته تغذیه انجام می‌شود. ولی هرگز ما نوزاد را مجبور به تغذیه در این فواصل زمانی نمی‌کنیم و یا او را مجبور به تغذیه با این حجم‌ها و یا خالی کردن بطری شیر نمی‌کنیم و معمولاً این نوزاد است که خود حجم شیر و فواصل شیردهی را مشخص می‌کند که این یک اصل در تغذیه نوزاد است.
بعضی نوزاد‌ها ممکن است نیاز به شیر با حجم‌های بالا تری داشته باشند و یا با فواصل نزدیک‌تری درخواست شیر نمایند، ولی چیزی که مشخص است مقدار حدود ۱۵۰ میلی‌لیتر برای هر کیلو وزن بدن در ۲۴ ساعت و یا تغذیه با فاصله بیش از ۳-۴ ساعت جزو تقریبا حداقل مقدار شیری است که یک نوزاد نیاز دارد.
ولی به صورت علمی و عملی معیارهای مناسب‌تر و دقیق تری وجود دارد که می‌توان توسط آن نیاز تغذیه شیرخوار را بررسی و ارزیابی کرد و آنها شامل مقدار دفعات ادرار و حجم ادرار است و نیز دفعات مدفوع و یا حجم آن و نیز‌اندازه گیری هفتگی وزن نوزاد و منحنی رشد وزنی او می‌باشد.
دقت کنید که از جداول حجم شیر در روی قوطی‌های شیر خشک برای تغذیه نوزاد استفاده نکنید زیرا که آن اعداد معمولاً بر اساس نوزادان با وزن تولد بالا محاسبه شده است و معمولاً بیشتر از حد نیاز نوزاد شما می‌باشد و لذا باعث وزن گیری بیش از حد و قولنج و دل درد نوزاد می‌شود و یا باعث استفراغ و تشدید ریفلاکس معده به مری نوزاد و نیز اضافه وزن او پس از دوران شیرخوارگی می‌شود.
سعی نکنید که نوزاد را مجبور به خالی کردن کامل شیشه شیر نمایید.
میزان حداکثر شیر دریافتی در روز اول و در هر وعده تغذیه نوزاد تقریبا ۳۰ میلی لیتر است و در آخر هفته اول تقریبا ۶۰ میلی لیتر است که هر دو تا سه ساعت می‌توان به او داد و در آخر هفته سوم ۹۰ میلی لیتر و در آخر یک ماهگی ۱۰۰ میلی لیتر و در دوماهگی ۱۲۰ میلی‌لیتر است که هر دو یا ۳ ساعت می‌توان داد. گرچه تعداد زیادی از نوزادان، حجم‌های بیشتر از این را هم طلب می‌کنند.
به طور متوسط هر ماه ۳۰ میلی لیتر می‌توان به وعده غذایی شیر نوزاد اضافه کرد تا ۵ ماهگی؛ و شیر خوار ۶ ماهه معمولا در هر وعده شیر با ۲۰۰ میلی لیتر شیر به رضایت می‌رسد. البته این مقادیر اعداد ثابت و دقیقی برای تمام نوزادان نمی‌باشد و بر اساس وزن تولد نوزاد و رسیده بودن و یا نارس بودن نوزاد و یا وزن گیری‌های بعدی او در هفته‌های آینده پس از تولد این مقادیر ممکن است کمتر و یا بیشتر باشد که نیاز به مشاوره پزشک متخصص دارد. همچنین مقدار شیر مورد نیاز در نوزاد از هر وعده غذایی به وعده بعدی ممکن است متفاوت باشد و همچنین از روزی به روزی دیگر ممکن است میزان شیر مورد نیاز و درخواست نوزاد متفاوت باشد. ولی ما یک معیارهای حداقل و حداکثری را باید بدانیم. و ما بر اساس نیاز و خواسته نوزاد خود و بر اساس رضایتمندی او و خواب و وزن گیری و منحنی رشد و ادرار و مدفوع، میزان تغذیه او را ارزیابی و کنترل می‌کنیم.
گریه کردن نوزاد صرفاً دلیل بر گرسنگی او نیست. لذا در صورتی که نوزاد شما هر نیم ساعت و یا یک ساعت گریه می‌کند و حجم مناسب شیر با شیشه به او داده می‌شود پس لازم به تغذیه هر نیم تا یک ساعت نمی‌باشد و در آغوش گرفتن او و نوازش او شاید برای گریه‌های او کافی باشد. مگر اینکه وزن گیری او مختل شده باشد. نوزادانی که بیشتر از ۳ هفته عمر دارند معمولاً به علت قولنج و یا کولیک گریه مکرر داشته که ممکن است با گرسنگی اشتباه شود و درد انها با مکیدن پستان یا حتی پستانک و یا مکیدن بطری شیر و نیز با در آغوش گرفتن آرام تر می‌شود. لذا در صورتی که نوزاد تغذیه کافی داشته و سیر است، پس با دادن شیشه شیر به او در زمان گریه نوزاد، با وجود سیر بودن، نوزاد باز هم سر شیشه را می‌مکد و شیر میخورد و به خاطر تغذیه اضافی مجدد در دفعات بعد دل درد و کولیک او بدتر می‌شود و افزایش وزن بیش از حد نیز پیدا می‌کند.
برای اطلاعات بیشتر درمورد علل گریه نوزادان، مقاله «گریه در نوزادان» را بخوانید.
از طرفی الگوی رشد و وزن‌گیری هر نوزاد و شیرخوار می‌تواند متفاوت باشد و وضعیت ژنتیکی و سابقه فامیلی او نیز علاوه بر تغذیه در این مسئله دخیل است. در صورتی که شیر مادر کم باشد و مجبور به استفاده از شیر خشک باشیم در هر وعده تغذیه، نوزاد را اول زیر سینه مادر قرار داده و بعد از اتمام شیر دهی مادر، می‌توان همان موقع از شیر خشک اضافی نیز استفاده کرد.
تغذیه با شیر مادر و با شیر خشک به صورت یک در میان توصیه نمی‌شود چرا که باعث کاهش شیر مادر می‌شود.
نکات و مراقبت‌های شیر دادن
دقت کنید که زمان تغذیه نوزاد زمانی انجام شود که نوزاد آرام است و علایم گرسنگی را با لب و دهان نشان می‌دهد، نه وقتی که گریه می‌کند و یا خواب باشد. اگر نوزاد علائم سیری را در زمان تغذیه نشان می‌دهد پس او را مجبور به تخلیه کامل شیشه شیر نکنید. شیر دادن نوزاد در وضعیت خوابیده و افقی مناسب نیست و احتمال عفونت گوش و حالت خفگی رو در او بیشتر می‌کند.
استفاده از بطری‌های خمیده برای کاهش بلع هوا و کاهش گاز معده و کولیک نوزادی طراحی شده‌اند و یا بطری‌هایی که حاوی سیستم آنتی کولیک می‌باشند همچنین برای این منظور مناسب‌تر هستند.
وقتی شیر خوردن به پایان رسید، کودک شما را مطلع می‌کند. او ممکن است مکیدن را متوقف کند، از بطری رو برگردد، یا اگر به اندازه کافی بزرگ شده است، بطری را کنار بزند. به او فرصت دهید تا نظر خود را تغییر دهد، اما کاری نکنید که آنچه در بطری است را تمام کند. اگر کودک شما بعد از تغذیه اغلب پنیرک کردن دارد و یا کمی‌شیر بالا میاورد، پس ممکن است لازم باشد مقدار کمتری به او شیر بدهید. سعی کنید نوزاد را در نیمه تغذیه کردن برای چند ثانیه یا دقیقه بلند کنید تا آروغ بزنید تا از ریفلاکس و بالا آوردن شیر جلوگیری شود. همچنین قرار دادن نوزاد در وضعیت ۴۰ درجه و یا نیمه نشسته در زمان شیر دهی جهت کاهش رفلاکس و عفونتهای گوشی و یا کاهش خطر آسپیراسیون شیر و پریدن شیر در داخل ریه و حالت خفگی، بسیار مهم بوده و توصیه می‌شود.
دقت کنید که در زمان تغذیه نوزاد داخل سر شیشه، شیر وجود داشته باشد و نوزاد هوای داخل بطری را بر بلع نکند.
صدای بلند مکیدن نوزاد، نشانه بلع هوا می‌باشد.
معیار تشخیص شیر کافی در نوزاد
۱- حداقل تعداد ادرار ۲۴ ساعته، از دو بار در روز اول تولد، تا ۶ یا ۸ بار بعد از ۳ تا ۴ روز از تولد، در طی شبانه روز می‌باشد.
۲- دفعات مدفوع حد اقل ۲ تا سه بار در طی شبانه روز در ۳ تا ۴ روزگی باید باشد.
البته گاهی تعداد مدفوع نوزاد شیر خشک خوار در طی شبانه روز ممکن است یک بار و یا ۵ تا ۶ بار هم باشد که در صورت وزن گیری خوب نوزاد، می‌تواند نرمال باشد.
۳- داشتن خواب مناسب در طی شبانه روز (ولی نه خواب طولانی بیش از ۴ الی ۵ ساعت در ماه اول و یا دوم تولد بدون تغذیه).
۴- عدم بی قراری نوزاد.
۵- شروع وزن گیری در نوزاد حد اکثر پس از پنج یا شش روز از تولد.
۶- تغییر رنگ مدفوع از سیاه و تیره رنگ، به زرد رنگ، طی دو تا سه روز از تولد.
۷- دفع مدفوع طی ۲۴ ساعت از اول تولد.
۸- وزن گیری مناسب نوزاد طی هفته دوم و سوم تولد، به طوری که هر هفته حداقل ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم افزایش وزن داشته باشد، و در پایان ماه اول بیشتر از ۶۰۰ تا ۷۰۰ گرم به وزن تولد و اضافه شده باشد.
۹- و در کل نوزاد زیر نظر متخصص، در مسیر منحنی رشد وزن و قد و دور سر مناسب قرار گرفته باشد.
منابع استفاده شده در این مقاله:
- مرکز پیشگیری و کنترل از بیماری‌ها (CDC): تغذیه کودک با شیر خشک
- وبسایت سلامت کودکان: میزان و برنامه تغذیه نوزاد با شیر خشک
- وبسایت یونیسف: راهنمای شیشه شیر
- وبسایت سلامت کودکان: سوالات متداول در تغذیه با شیر خشک
- مرکز پیشگیری و کنترل از بیماری‌ها (CDC): روش تمیز کردن، ضد عفونی / استریل کردن و نگهداری وسایل تغذیه نوزاد
آیا این مطلب برای شما مفید بود؟
مطالب مرتبط
شقاق و درد نوک پستان مادر
مراقبت‌ها و مسائل شایع نوزاد پسر
